تحقیقات مالی اسلامی

بازپژوهی فقهی- روایی شبهه بیع‌العینه در ابزارهای بازار سرمایه جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی (فقه مالی اسلامی)

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی، دانشگاه طلوع مهر، قم، ایران

2 کارشناس، مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات مالی اسلامی، سازمان بورس و اوراق بهادار، تهران، ایران

10.30497/ifr.2024.245777.1874

چکیده

«بیع العینه» یکی از موضوعات مبنایی مربوط به ابزارهای مالی اسلامی در بازار سرمایه است که تعدادی از ابزارهای بازار سرمایه را با چالش شرعی مواجه می­کند. در این مقاله به شیوه تحلیلی-توصیفی، حکم فقهی بیع‌العینه مورد بازپژوهشی قرار گرفته و پس از بیان دیدگاه­های فقها به بررسی ادله خاص پیرامون آن پرداخته شده است. براساس نظر غالب فقهی، قدر متیقن آن است که حرمت و بطلان بیع‌العینه به‌جایی اختصاص دارد که دو شرط وجود داشته باشد: الف) با ترکیب دو عقد بیع که یکی نقد و دیگری نسیه باشد، مواجه باشیم؛ و ب) بیع دوم در بیع اول شرط شود. یافته­های مقاله نشان می­دهد که نظر غالب فقهی، محل مناقشه است و از روایات وارده در این باب، حتی باوجود شروط مذکور، حکم حرمت و بطلان استنباط نمی­شود. در انتها ابزارهای بازار سرمایه که با شبهه بیع‌العینه مواجه هستند، بررسی شده است؛ نتایج تحقیق حاکی از آن است که ریپو متعارف، ترکیب بیع و اجاره به‌شرط تملیک و بیع به‌ضمیمه اختیار خرید و اختیار فروش، با توجه به بررسی صورت گرفته، هیچ‌یک از جهت شبهه بیع العینه، محکوم‌به حرمت یا بطلان نیستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Juridical Restudy of the Suspicion of Sale of Al-Aina in the Capital Market Tools of the Islamic Republic of Iran

نویسندگان [English]

  • Sayyed Mohammad Aminzadeh 1
  • Mohammad Mehdi Fereydooni 2

1 Faculty Member, Tolo Mehr University, Qom, Iran

2 Expert, Research Management, Development and Islamic Financial Studies, Securities and Exchange Organization, Tehran, Iran

چکیده [English]

"Bay al-Aina" is one of the basic issues related to Islamic financial instruments in the capital market, which causes a number of capital market instruments to face a Sharia challenge. In this article, in an analytical-descriptive way, the jurisprudential ruling of Bay' al-Aina has been re-examined, and after expressing the views of the jurists, the specific evidences surrounding it have been examined. According to the prevailing jurisprudential opinion, it is certain that the sanctity and nullity of the sale of al-Aina are reserved for the place where there are two conditions: a) we are faced with the combination of two sales contracts, one of which is cash and the other is a loan, and b) the second sale is in the first sale. be a condition The findings of the article show that the prevailing jurisprudential opinion is a point of controversy, and from the narrations in this regard, even with the mentioned conditions, the ruling of sanctity and invalidity cannot be deduced. In the end, the capital market tools that are facing the suspicion of bias have been examined; The results of the research indicate that the conventional repo, the combination of sale and lease with the condition of acquisition and sale with the addition of the option to buy and the option to sell, according to the investigation, none of them are condemned or invalidated due to the suspicion of sale of al-Ainah.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Biy al-Aina
  • Financial Instruments
  • Capital Market
  • Financing
  1. آهنگران، محمدرسول (1400). بازپژوهی حیله‌های مشروع فرار از ربا با رویکرد فقه مقارن. مطالعات تطبیقی مذاهب فقهی، 1(1)، 7-30. DOI: 22034/fiqh.2021.59503
  2. ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق (1413ق). من لا یحضره الفقیه (‏جلد سوم، چاپ دوم) (على‌اکبر غفارى: مصحح). ایران، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین.
  3. ابن رشد، أبو الولید محمد بن أحمد (1425ق). بدایة المجتهد و نهایة المقتصد (جلد 3). مصر، القاهره: دارالحدیث.
  4. ابن منظور، محمد بن مکرم (1405ق). لسان العرب (چاپ 3). لبنان، بیروت: دارصادر.
  5. ابن­قدامه، أبو محمد (1388ق). المغنی (جلد 4). مصر، القاهره: مکتبة القاهره.
  6. أحمد بن محمد بن حنبل (1416ق). مسند الإمام أحمد بن حنبل. مصر، القاهره: دارالحدیث.
  7. اسلامی‎پناه، علی؛ و عباسیان، رضا (1388). ماهیت حقوقی اجاره به شرط تملیک. مطالعات حقوق خصوصی، 39(3)، 43-23.
  8. انصاری، حسین؛ و هاشمی، سیدحامد (1395). «قبح نقض غرض» با تأکید بر نظر امام خمینی(ره) در بحث حیله‌های فرار از ربا. پژوهشنامه متین، 18(70)، 1-25.‎
  9. انصاری، شیخ مرتضی (ق1415). المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات (ط- الحدیثة). ایران، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌.
  10. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (1398). شورای فقهی (مصوبه جلسه 18). ایران، تهران: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
  11. تفرشی، محمدعیسی؛ وحدتی شبیری، سید حسن (1380). ماهیت حقوقی، احکام و آثار قرارداد «اجاره به‌شرط تملیک». مطالعه تطبیقی، 9(36)، 117-130.
  12. جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی (1413ق). مسالک الافهام الی تنقیر شرائع اسلام (جلد 3). ایران، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
  13. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1379). مجموعه محشی قانون مدنی. ایران، تهران: گنج دانش.
  14. حسینی عاملی، محمدجواد (بی‌تا). مفتاح الکرام (جلد 4). لبنان، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  15. حلی، حسن بن یوسف (بی‌تا). تذکره الفقها (جلد 10). ایران، قم: آل‌البیت(ع).
  16. خورسندیان، محمدعلی؛ و شنیور، قادر (1390). ماهیت عقد مرکب در فقه و حقوق موضوعه. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 2(4)، 87-110.

DOI: 10.22075/feqh.2017.1863

  1. رستمی، سید فاضل؛ افسری، سالم؛ و احمدی، ابوبکر (1397). حکم بیع عینه در فقه مذاهب اسلامی. مطالعات فقه و اصول، 1(1)، 91-106. DOI: 34785/J016.2018.994
  2. رضایی دوانی، مجید (1400). درس گفتارهای فقهی، کتاب ربا، حضرت آیت‌الله العظمی موسوی اردبیلی. ایران، قم: مرکز تنظیم و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی موسوی اردبیلی(ره).
  3. زحیلی، وهبه (1432ق). المعاملات المالیه المعاصره. سوریه، دمشق: دارالفکر.
  4. سجادی، سیدمحسن؛ و رضایی دوانی، مجید (1400). نظام مالی اسلامی: مجموعه مقالات نکوداشت شادروان دکتر محمدنقی نظرپور. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
  5. سعدی، حسینعلی؛ و اکبری، محمود (1396)، بررسی فقهی ماهیت عقد اجاره به‌شرط تملیک در بانکداری بدون ربا جمهوری اسلامی ایران، پژوهش‌نامه فقه اجتماعی، 6(11)، 31-69. DOI: 30497/fiqh.2017.2279
  6. شکری، فاطمه؛ و حسینی، سید مصطفی (1400). بیع عینه و رابطه‌ آن با ربا. رهیافت‌های نوین در مطالعات اسلامی، 2(6)، 221-252.
  7. سازمان بورس و اوراق بهادار (1390- الف). شورای عالی (دستورالعمل اجرایی معاملات سلف استاندارد در بورس کالای ایران). ایران، تهران: سازمان بورس و اوراق بهادار.
  8. سازمان بورس بورس و اوراق بهادار (1390-ب). شورای عالی (دستورالعمل انتشار اوراق اجاره). ایران، تهران: سازمان بورس و اوراق بهادار.
  9. سازمان بورس و اوراق بهادار (1400). مصوبات کمیته تخصصی فقهی. ایران، تهران: سازمان بورس و اوراق بهادار.
  10. شوکانی، محمد بن علی (1413ق). نیل األوطار (جلد 5). مصر القاهره: دارالحدیث.
  11. طباطبائی، سید علی بن محمد (1418ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل (ط- الحدیثة). ایران، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام‌.
  12. طوسی، محمد بن حسن (1387). المبسوط فـی فقـه الامامیـه (جلد 5، چاپ 3). ایران، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
  13. عشایری منفرد، محمد (1399). حکم فقهی بازخرید شرط شده در ضمن عقد بیع؛ مطالعه موردی قرارداد ریپو. اقتصاد اسلامی، 20(79)، 65-85.
  14. کاتوزیان، ناصر (1381). حقوق مدنی، عقود معین. ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  15. کافی کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏ (1407ق). دارالکتب الإسلامیه (جلد پنجم، چاپ چهارم) (على‌اکبر غفارى و محمد آخوندی: مصححان)، ایران، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین.
  16. مجلسی، محمدباقر (1404). مرآه العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول(ص) (جلد 19). ایران، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  17. محقق کرکی، شیخ نورالدین علی بن حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. ایران، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام.
  18. مطهری، مرتضی (1364). ربا بانک بیمه (چاپ اول). ایران، تهران: صدرا.
  19. معصومی‌نیا، علی (1398). بیع‌العینه: بررسی فقهی و کاربرد آن در اختیار معامله تبعی و اوراق تورق. معرفت اقتصاد اسلامی، 10(20)، 49-65.
  20. مفید، محمد بن محمد (1413ق). المقعنة. ایران، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید رحمة‌الله‌علیه‌
  21. مقدس اردبیلی، احمد بن محمـد (1403ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان (جلد 9). ایران، قم: مؤسسه النشر اسلامی.
  22. موسویان، سیدعباس (1389). اوراق سلف ابزاری برای تأمین مالی پروژه­های بالادستی صنعت نفت. اقتصاد اسلامی، 10(39). 85-116.
  23. موسویان، سیدعباس؛ کاتوزیان، محمدرضا، طالبی، محمد؛ و حاجیان، محمدرضا (1395). توافق‌نامه بازخرید (ریپو) در بازار بین‌بانکی اسلامی. اقتصاد اسلامی، 15(60)، 81-
  24. موسوی‌ خمینی، روح‌الله (1397). البیع (جلد 5). عراق، نجف: الآداب.
  25. موسوی ‌خمینی، روح‌الله (1399). تحریرالوسیله (جلد 1). ایران، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
  26. میرمعزی، سیدحسین. (1385). حیله‌های ربا. اقتصاد اسلامی، 6(24)، 95-130.
  27. نائینی، میرزامحمد حسین غروی (1373ق)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. ایران، تهران، المکتبه المحمدیه.
  28. نجفی خوانساری، موسی (1379). منیه الطالب فی شرح المکاسب (چاپ اول). ایران، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  29. نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام (جلد 28). لبنان، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  30. نفری، جواد؛ و عندلیبی، علی (1401). پژوهشی در حیل تخلص از ربا با تأکید بر بیع عینه. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 14(28)، 325-348.
  31. وفادار، علی (1387). اجاره به‌شرط تملیک. مطالعات حقوق خصوصی، 38(1)، 351-372. DOR: 1001.1.25885618.1387.38.1.16.3
  32. هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار (1397). دستورالعمل معاملات اوراق اختیار فروش تبعی در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران. ایران، تهران: سازمان بورس و اوراق بهادار.

Reference

  1. Ahangaran, M, R., (2021). Revisiting Lawful Tricks to Evade Usury with a Comparative Jurisprudence Approach. Comparative Studies of Jurisprudence Schools, 1(1), 7-30. DOI: 22034/fiqh.2021.59503
  2. Ahmad, I, M, I, H., (1995). Musnad Ahmad ibn Hanbal. Cairo, Egypt: Dar al-Hadith. (In Arabic).
  3. Al-Kulayni, M, I, Y., (1986). Al-Kafi (Volume 5, 4th Edition) (Edited by Ali Akbar Ghafari and Muhammad Akhund). Qom, Iran: Islamic Publications Office, Society of Seminary Teachers of Qom. (In Arabic).
  4. Al-Majlisi, M, B., (1983). Mir’aat al-Uqool fi Sharh Akhbar Aal al-Rasool (Volume 19). Tehran, Iran: Dar al-Kutub al-Islamiyyah. (In Arabic).
  5. Al-Mufid, M, I, M., (1992). Al-Muqni‘ah. Qom, Iran: Global Millennium Congress of Sheikh al-Mufid. (In Arabic).
  6. Al-Muhaqqiq al-Karaki, S, I, A., (1993). Jami‘ al-Maqasid fi Sharh al-Qawa’id. Qom, Iran: Al al-Bayt Institute. (In Arabic).
  7. Al-Naini, M, H, A., (1953). Minyat al-Talib fi Hashiyat al-Makasib. Tehran, Iran: Al-Maktaba al-Muhammadiyya. (In Arabic).
  8. Al-Najafi, M, H., (1983). Jawahir al-Kalam (Volume 28). Beirut, Lebanon: Dar Ihya al-Turath al-Arabi. (In Arabic)
  9. Al-Shawkani, M, I, A., (1992). Nayl al-Awtar (Volume 5). Cairo, Egypt: Dar al-Hadith. (In Arabic).
  10. Al-Tusi, M, I, A., (1967). Al-Mabsut fi Fiqh al-Imamiyyah (Volume 5, 3rd Edition). Tehran, Iran: Al-Maktaba al-Murtazawiyyah. (In Arabic).
  11. Ansari, H; & Hashemi, S, H., (2016). The Wrong of Contradicting Purpose with Emphasis on Imam Khomeini's View on Usury-Evasion Tricks. Matin Research, 18(70), 1-25. (In Pesaian).
  12. Ashayeri Monfared, M., (2021). The Jurisprudential Ruling of Conditional Buyback in Sale Contracts: A Case Study of Repo Agreements. Islamic Economics, 20(79), 65-85. (In Pesaian).
  13. Ansari, M., (1994). The Forbidden Gains, Sales, and Options (Modern Edition). Qom, Iran: Global Congress of Commemoration of Sheikh Ansari. (In Arabic).
  14. Eslami Panah, A; & Abbasian, R., (2009). Legal Nature of Lease-Purchase Agreements. Private Law Studies, 39(3), 43-23. (In Pesaian).
  15. Feleming, M., (2003). The Repurchase Agreement Refined: GCF Repo; Federal Reserve Bank of New York.
  16. Hilli, H, I, Y., (n.d.). Tadhkirat al-Fuqaha (Volume 10). Qom, Iran: Al al-Bayt (A). (In Pesaian).
  17. Hosseini Ameli, M, J., (n.d.). Miftah al-Karamah (Volume 4). Beirut, Lebanon: Dar Ihya al-Turath al-Arabi. (In Pesaian).
  18. Ibn Babawayh, M, I, A., (1992). Man La Yahduruh al-Faqih (Volume 3, 2nd Edition) (edited by Ali Akbar Ghafari). Qom, Iran: Islamic Publications Office, Society of Seminary Teachers of Qom. (In Arabic).
  19. Ibn Manzur, M, I, M., (1984). Lisan al-Arab (3rd Edition). Beirut, Lebanon: Dar Sadir. (In Arabic).
  20. Ibn Qudamah, A, M., (1988). Al-Mughni (Volume 4). Cairo, Egypt: Cairo Library. (In Arabic).
  21. Ibn Rushd, A., (2004). The Distinguished Jurist's Primer (Volume 3). Cairo, Egypt: Dar al-Hadith. (In Arabic).
  22. Jafari Langroudi, M, J., (2000). Annotated Collection of the Civil Code. Tehran, Iran: Ganj-e Danesh. (In Pesaian).
  23. Katouzian, Nasser (2002). Civil Law: Specific Contracts. Tehran, Iran: Company of Joint Publication. (In Pesaian).
  24. Mousavi Khomeini, R., (2019). Al-Bay’ (Volume 5). Najaf, Iraq: Al-Adab. (In Pesaian).
  25. Mousavi Khomeini, R., (2021). Tahrir al-Wasilah (Volume 1). Tehran, Iran: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini’s Works. (In Pesaian).
  26. Khorsandian, M, A; & Shanivar, Q., (2011). The Nature of Compound Contracts in Jurisprudence and Civil Law. Islamic Jurisprudence and Law Studies, 2(4), 87-110. DOI: 22075/feqh.2017.1863 (In Pesaian).
  27. Masoumi Nia, A., (2019). Bay‘ al-‘Inah: Jurisprudential Analysis and Its Application in Put Option and Tawarruq Bonds. Islamic Economic Knowledge, 10(20), 49-65. (In Pesaian).
  28. Mirmazi, S, H., (2006). Usury Tricks. Islamic Economics, 6(24), 95-130. (In Pesaian).
  29. Motahari, M., (1985). Usury, Banking, and Insurance (1st Edition). Tehran, Iran: Sadra. (In Pesaian).
  30. Mousavian, S, A., (2010). Sukuk Forward Contracts as a Financing Tool for Upstream Oil Projects. Islamic Economics, 10(39), 85-116. (In Pesaian).
  31. Mousavian, S, A; Katouzian, M, R; Talebi, M; & Hajian, M, R., (2016). Repurchase Agreements (Repo) in the Islamic Interbank Market. Islamic Economics, 15(60), 81-111. (In Pesaian).
  32. Muqaddas Ardabili, A, I, M., (1982). Majma‘ al-Fa’ida wa al-Burhan fi Sharh Irshad al-Adhhan (Volume 9). Qom, Iran: Islamic Publishing Institute. (In Arabic).
  33. Nafari, J; & Andlibi, A., (2022). A Study of Tricks to Escape Usury with Emphasis on Bay‘ al-‘Inah. Islamic Jurisprudence and Law Studies, 14(28), 325-348. (In Persian).
  34. Najafi Khansari, M., (2000). Minyat al-Talib fi Sharh al-Makasib (1st Edition). Qom, Iran: Islamic Publications Office, Society of Seminary Teachers of Qom. (In Persian).
  35. Rezaei Dowlatabadi, M., (2021). Jurisprudential Lectures on Riba by Grand Ayatollah Mousavi Ardabili. Qom, Iran: Center for Compilation and Publication of the Works of Grand Ayatollah Mousavi Ardabili.
  36. Rostami, S, F; Afsari, S; & Ahmadi, A., (2018). The Ruling of Bay‘ al-‘Inah in Islamic Schools of Jurisprudence. Studies in Fiqh and Usul, 1(1), 91-106. DOI: 34785/J016.2018.994 (In Persian).
  37. Sadi, H, A; & Akbari, M., (2017). A Jurisprudential Examination of Lease-Purchase Agreements in Islamic Banking of the Islamic Republic of Iran. Social Jurisprudence Research, 6(11), 31-69. DOI: 30497/fiqh.2017.2279 (In Persian).
  38. Sajjadi, S, M; & Rezaei Dowlatabadi, M., (2021). Islamic Financial System: A Collection of Articles in Memory of Dr. Mohammad Naqi Nazarpoor. Tehran, Iran: SAMT. (In Persian).
  39. Securities and Exchange Organization (2021). Resolutions of the Specialized Sharia Committee. Tehran, Iran: Securities and Exchange Organization. (In Persian).
  40. Securities and Exchange Organization (2018). Instructions for Trading Put Options in Tehran Stock Exchange and Iran Fara Bourse. Tehran, Iran: Securities and Exchange Organization. (In Pesaian).
  41. Securities and Exchange Organization (2011-a). Standard Forward Trading Instructions on the Iran Commodity Exchange. Tehran, Iran: Securities and Exchange Organization. (In Pesaian).
  42. Securities and Exchange Organization (2011-b). Ijara Bonds Issuance Instructions. Tehran, Iran: Securities and Exchange Organization. (In Pesaian).
  43. Sharia Sharia Supervisory Board of the Central Bank of Iran (2019). Resolution of the 18th Session. Tehran, Iran: Central Bank of the Islamic Republic of Iran. (In Persian).
  44. Shokri, F; & Hosseini, S, M., (2021). Bay‘ al-‘Inah and Its Relation to Usury. New Approaches in Islamic Studies, 2(6), 221-252. (In Persian).
  45. Tabatabai, S, A, I, M., (1997). Riyadh al-Masa’il fi Tahrir al-Ahkam bil-Dalail (Modern Edition). Qom, Iran: Al al-Bayt Institute. (In Arabic).
  46. Tafreshi, M; & Vahdati Shabiri, S, H., (2001). Legal Nature, Rules, and Effects of "Lease-Purchase Agreements. Comparative Studies, 9(36), 117-130. (In Persian).
  47. Vafadar, A., (2008). Lease-Purchase Agreements. Private Law Studies, 38(1), 351-372. DOR: 1001.1.25885618.1387.38.1.16.3 (In Persian).
  48. Zayn al-Din, I A., (Shahid Thani) (1992). Masalik al-Afham ila Taqrir Shara’i al-Islam (Volume 3). Qom, Iran: Islamic Knowledge Institute. (In Arabic).
  49. Zuhayli, W., (2010). Modern Financial Transactions. Damascus, Syria: Dar al-Fikr. (In Arabic).
  50. World Bank (2010). Repo Markets: Background Note. Washington, DC.
تحقیقات مالی اسلامی
دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 28
بهمن 1402
صفحه 181-218
  • تاریخ دریافت: 30 دی 1402
  • تاریخ بازنگری: 24 اردیبهشت 1403
  • تاریخ پذیرش: 18 تیر 1403