تحلیل فقهی ماهیت خلق‌پول در بانکداری اسلامی؛ مطالعه موردی: مضاربه بر دین در نظام بانکی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی (بانکداری اسلامی)

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری، فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران

10.30497/ifr.2024.246014.1882

چکیده

خلق‌پول در نظام بانکی پدیده‌ای مهم است که کیفیت و نحوه آن، آثار زیادی را در نظام اقتصادی ایجاد می‌نماید. ازاین‌رو تحلیل بسیاری از مباحث بانکی مانند مضاربه، به بررسی ماهیت و ابعاد خلق‌پول گره‌خورده است. اقتصاد‌دانان در تحلیل خود از فرایند خلق‌پول، آن را با دو رویکرد ضریب فزاینده و خلق‌پول درون‌‌زا (خلق‌پول از هیچ) تعریف نموده‌اند. طرفداران رویکرد ضریب فزاینده، خلق‌پول را عملیاتی منوط به سپرده‌گذاری تعریف کرده و در مقابل نیز دسته‌ای دیگر وابستگی به سپرده‌گذاری را در خلق‌پول نپذیرفته و معتقدند که بانک‌ها صرفاً با اعطای وام می‌توانند به خلق‌اعتبار بپردازند. ماهیت پول خلق‌شده در نظام بانکی و آثار و تبعاتی که در عقود بانکی علی‌الخصوص در مضاربه به همراه دارد مسأله‌ای است که نیازمند تحقیق و مطالعه است؛ چراکه تحلیل دین بودن از پول‌های خلق‌شده بانکی موجب ایجاد چالش مضاربه بر دین گردیده که از منظر مشهور فقهای امامیه غیرصحیح و باطل است و ازاین‌رو تسهیلات مضاربه بانکی دچار اشکال می‌گردد. این مقاله که با روش توصیفی و تحلیلی گردآوری شده در تلاش است ازآنجاکه دین یا عین بودن ماهیت خلق‌پول آثار جدی در بانکداری بدون‌ربا دارد، ابتدا در ماهیت دین و یا عین بودن خلق‌پول اتخاذ مبنایی نموده و سپس با بررسی جواز یا عدم جواز مضاربه بر دین، به تطبیق این مطالب پرداخته و نتیجه‌گیری نماید. در نهایت این تحقیق پس از بررسی‌های صورت‌گرفته با تأکید بر حکم مشهور مبنی‌بر عدم جواز مضاربه بر دین، حکم به صحت چنین معامله‌ای با پول‌های خلق‌شده توسط نظام بانکی می‌نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Jurisprudential Analysis of the Nature of Money Creation with an Emphasis on Mudaraba on Debt in the Banking System

نویسندگان [English]

  • Sadegh Elham 1
  • Mohammad Mahdi Shariatinejad 2
  • Muhammad Rasul Fakhreh 2

1 Faculty Member, Faculty of Theology, Islamic Studies and Guidance, Imam Sadiq University, Tehran, Iran

2 PhD Student, Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, Islamic Education and Guidance, Imam Sadiq University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Money creation in the banking system is an important phenomenon, the quality and manner of which creates many effects in the economic system. Therefore, the analysis of many banking issues such as mudarabah depends on the nature and dimensions of money creation. Economists in their analysis of the process of money creation have defined it with two approaches: multiplier and endogenous money creation (money creation from nothing). Proponents of the multiplier approach define money creation as an operation dependent on deposits, and on the other hand, another group does not accept the dependence on deposits in money creation and believe that banks can create credit only by granting loans. . The nature of money created in the banking system and the effects and consequences of banking contracts, especially in mudarabah, along with issues that require research and study; Because the analysis of debt from bank created money has caused the challenge of mudarabah on debt, which is invalid from the point of view of most jurists, and hence banking mudarabah suffers from problems. This article, which is compiled with a descriptive and analytical method, is trying, since debt or commodity nature of money creation has serious effects on usury-free banking, it first adopts the basis of debt or commodity nature of money creation and then examines Permissibility or non-permissibility of debt mudarabah, apply these contents and draw a conclusion. Finally, after the investigations, this research confirms the validity of such a transaction with the money created by the banking system, emphasizing the famous ruling on the inadmissibility of mudarabah on debt.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Creating Money
  • Mudarabah
  • Islamic Banking
  • Money
  • Wealth
  1. قرآن کریم.
  2. آل‌‌کاشف‌الغطاء، محمدحسین (۱۴۲۲ق). تحریر المجلة (محمدمهدی آصفی و محمد ساعدی: مترجمان). ایران، قم: مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیة.
  3. ‏‫ابن‌زهره، حمزه بن علی (۱۴۱۷ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع (ابراهیم بهادری: مترجمان). ایران، تهران: دانشگاه صادق علیه‌السلام.
  4. ‏‫ابن‌سعید، یحیی بن احمد (۱۴۰۵ق). الجامع للشرائع (جعفر سبحانی تبریزی و جعفر سبحانی تبریزی: مترجمان). ایران، قم: مؤسسه سیدالشهداء(ع).
  5. ‏‫احمد‌وند، ‌معروف‌علی (۱۳۸۲). مروری بر ماهیت‌شناسی پول و دیدگاه فقیهان. فقه، 36(10)، 74-147.
  6. ‏‫الهام، صادق (۱۳۹۴). چالش‌های فقهی اجرایی شدن عقود در بانکداری اسلامی با مطالعه موردی مضاربه و جعاله. ایران، تهران: دانشگاه امام صادق علیه‌السلام.
  7. ‏‫امامی، حسن (۱۳۴۰). حقوق مدنی (جلد 2). ایران، قم: اسلامیه.
  8. ‏‫انصاری، محمدعلی (۱۴۱۵ق). الموسوعة الفقهیة المیسرة. ایران، قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  9. ‏‫انصاری، مرتضی بن محمدامین (۱۴۱۶ق). هدی الطالب إلی شرح المکاسب. ایران، قم: طلیعة النور.
  10. ‏‫انصاری، مرتضی بن محمدامین (بی‌تا). حاشیة المکاسب (محمدرضا مظفر و جعفر کوثرانی: مترجمان). ایران، تهران: حبیب.
  11. ‏‫اینگام، جفری (۱۴۰۰). ماهیت پول (اصلان قودجانی، حسین درودیان و علی نصیری‌اقدم: مترجمان). ایران، تهران: دانشگاه امام صادق علیه‌السلام.
  12. ‏‫بجنوردی، حسن (۱۳۷۷). القواعد الفقهیة (محمدحسین درایتی و مهدی مهریزی: مصححان). ایران، تهران: الهادی.
  13. ‏‫بحرانی، یوسف بن احمد (۱۳۶۳). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة (محمدتقی ایروانی، عبدالعزیز طباطبایی و عبدالرزاق مقرم: مصححان). ایرران، قم: الإسلامی.
  14. ‏‫حلی، حسن بن علی؛ و حلی، حسن بن یوسف (بی‌تا). تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین (حسین درگاهی و محمدهادی یوسفی غروی: مترجمان). ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  15. ‏‫حرعاملی، محمد بن حسن (۱۴۱۶ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة (محمدرضا حسینی جلالی: مترجم). ایران، قم: مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
  16. ‏‫حسن‌زاده، علی؛ مجتهد، احمد؛ بغدادی، پویا؛ و تقی‌زاده حصاری، فرهاد (۱۳۹۳). پول و بانکداری نوین. ایران، تهران: جنگل.
  17. ‏‫حسینی حائری، کاظم (۱۴۲۳ق). فقه العقود. لبنان، بیروت: مجمع الفکر الإسلامی.
  18. ‏‫حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد؛ و حلی، حسن بن یوسف (بی‌تا). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة (ط. القدیمة). لبنان، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
  19. ‏‫حکیم، محسن (بی‌تا). نهج الفقاهة. ایران، تهران: ۲۲ بهمن.
  20. ‏‫ حلی، حسن (بی‌تا). تذکرة الفقهاء. ایران، قم: مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
  21. حلی، حسین (بی‌تا). بحوث فقهیة (حلی) (عزالدین بحر العلوم: مترجم). سوریه، دمشق: المنار.
  22. ‏‫خویی، سید ابوالقاسم (۱۴۱۸ق). موسوعة الإمام الخوئی. ایران، تهران: مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی.
  23. ‏‫خوش‌نقش، ‌هادی (۱۴۰۰). خلق‌پول از دیدگاه امامیه و با نگاهی به قوانین موضوعه. جستارهای فقهی و اصولی، 22(7)، 61-96.
  24. ‏‫خویی، سید ابوالقاسم (بی‌تا). مصباح الفقاهه. ایران، تهران: منشورات مکتبه الداوری.
  25. ‏‫داوودی، پرویز؛ نظری، حسن؛ و میرجلیلی، حسین (۱۳۷۴). پول در اقتصاد اسلامی. ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت).
  26. ‏‫سنهوری، عبدالرزاق (۱۳۹۱). مصادر الحق فی الفقه الاسلامی. ایران، تهران: خرسندی.
  27. ‏‫شبیری زنجانی، موسی (۱۳۹۴). مضاربه بر منفعت و دین. ir/c6vch4
  28. ‏‫شهید اول، محمد بن مکی (۱۴۱۰ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (10 جلدی). (زین‌‎الدین بن علی شهید ثانی و محمد کلانتر: مصححان). عراق، نجف: جامعة النجف الدینیة.
  29. ‏‫شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی (۱۳۸۰). حاشیة شرائع الإسلام. قم، ایران: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب‌.
  30. ‏‫شهید ثانی، زین‌‌الدین بن علی (۱۴۱۳ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. ایران، قم: المعارف الإسلامیة.
  31. ‏‫صاحب‌جواهر، محمدحسن بن باقر (بی‌تا). جواهر الکلام (ابراهیم میانجی، مصحح، محمود قوچانی، علی آخوندی، عباس قوچانی و رضا استادی: محققین). لبنان، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
  32. صمصامی، حسین؛ و کیان‎پور، فرشته (1394). بررسی امکان خلق پول توسط نظام بانکی در نظام مالی اسلامی. معرفت اقتصاد اسلامی، 1(1)، 109-130.
  33. طریحی، فخرالدین بن محمد (۱۳۷۵). مجمع البحرین. ایران، تهران: مرتضوی.
  34. ‏‫طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن (۱۴۰۷ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. لبنان، بیروت: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
  35. ‏‫طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. سوریه، دمشق: دارالکتاب العربی.
  36. عربی، سیدهادی؛ فراهانی‌فرد؛ سعید؛ و خوش‎اخلاق، مهدی (1401). بررسی فقهی خلق پول درونی با تأکید بر قاعده اکل مال به باطل. اقتصاد اسلامی، 22(88)، 35-61.
  37. ‏‫کمیجانی، ‌اکبر؛ ابریشمی، ‌حمید؛ و روحانی، ‌سیدعلی (۱۳۹۷). ماهیت بانک و فرایند خلق‌پول بانکی؛ نقد دیدگاه‌های رایج و دلالت‌ها. جستارهای اقتصادی، 29(15)، 9-38.
  38. ‏‫محقق حلی، جعفر بن حسن (۱۴۰۸ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (محمدعلی بقال، محقق). ایران، تهران: اسماعیلیان.
  39. ‏‫محققیان، ‌مهدی؛ مهدوی، ‌سید‌محمد‌هادی؛ و توکلی، ‌احمد‌رضا. (۱۴۰۱). تأملی در حکم فقهی خلق‌پول. آموزه‌های فقه مدنی، 26(14)، 197-218.
  40. ‏‫مکارم‌شیرازی، ناصر (۱۳۹۴). وکالت در مضاربه. ‪ir/rjllfc‎
  41. موسوی اردبیلی، عبدالکریم؛ و یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم (۱۳۷۹). فقه المضاربة. ایران، قم: مؤسسة النشر.
  42. ‏‫موسوی سبزواری، عبدالاعلی؛ و یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم (۱۴۱۳ق). مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. ایران: قم: الذهب.
  43. ‏‫هاشمی شاهرودی، سید محمود (بی‌تا-الف‌). المطور. ایران، تهران: دانشگاه عدالت.
  44. ‏‫هاشمی شاهرودی، سید محمود (بی‌تا-ب‌). مباحث حول العقد. ایران، قم: المرکز الفقهی آیتالله العظمی الهاشمی الشاهرودی.
  45. ‏‫هاشمی شاهرودی، محمود (۱۴۳۲ق). المضاربة. ایران، قم: مرکز اهل‌البیت علیه‌السلام للفقه و المعارف الاسلامیة.
  46. ‏‫زحیلی، وهبه (1388). موسوعه فقه الاسلامی و القضایا المعاصره. ایران، قم: دارالفکر.
  47. ‏‫یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم (بی‌تا). العروة الوثقی. ایران، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

Reference

  1. Holy Quran.
  2. Al-Kashif al-Ghata’, M, H., (2001). Thahrir Almajaleh (Muhammad Mahdi Asefi and Muhammad Sa’idi: Translators). Iran, Qom: Center for Scientific Research and Studies. (In Persian).
  3. Ahmadvand, M, A., (2003). A Review of the Nature of Money and the Views of Jurists. Fiqh, 36(10), 74-147. (In Persian).
  4. Arabi, H. Farahani, S. & Khoshakhlagh, M., (2023). Jurisprudence Review of Inside Money Creation with akl mal bialbatil (The Rule of Falsehood and Incorrect Possession of Property). Islamic Economics, 22(88), 35-61. (In Persian).
  5. Ansari, M, I, M, A., (bita).Hashiyat al-Makasib (Mohammad Reza Mozaffar and Jafar Kawtharani: Translators). Iran, Tehran: Habib. (In Persian).
  6. Ansari, M, A., (1994). Al-Musawat Al-Fiqhiyyah Al-Misra. Iran, Qom: Islamic Thought Forum. (In Persian).
  7. Bojanvardi, H., (1998).Al-Qawwa’id al-Fiqhiyyah (Mohammad Hossein Derayati and Mehdi Mehrizi: Compilers). Iran, Tehran: Al-Hadi. (In Persian).
  8. Bahrani, Y, I, A., (1984).Al-Hadaiq al-Nadrah in the Rulings of al-Utrah al-Tahira (Muhammad Taqi Irwani, Abdul Aziz Tabatabaei and Abdul Razzaq Mokaram: Correctors). Iran, Qom: Islamic. (In Persian).
  9. Davoudi, P;Nazari, H;& Mirjalili, H., (1995).Money in Islamic Economics. Iran, Tehran: Organization for the Study and Compilation of Academic Books in Islamic Sciences and Humanities (SAMAT). (In Persian).
  10. Elham, S., (2015).Jurisprudential Challenges of Contract Enforcement in Islamic Banking with a Case Study of Mudaraba and Ja’ala. Iran, Tehran: Imam Sadiq University. (In Persian).
  11. Emami, H., (1961).Civil Law (Volume 2). Iran, Qom: Islamiyeh. (In Persian).
  12. Hashemi Shahroudi, S, M., (bita-a).Al-Mutawr. Iran, Tehran: Edalat University. (In Persian).
  13. Hashemi Shahroudi, S, M., (bita-B).Discussions on the Contract. Iran, Qom: The Jurisprudential Center of the Grand Ayatollah Hashemi Shahroudi. (In Persian).
  14. Hashemi Shahroudi, M., (2010).MudarabaIran, Qom: Ahl al-Bayt Center for Fiqh and Islamic Encyclopaedias. (In Persian).
  15. Haramili, M, I, H., (1995).A Description of the Means of the Shiites to Acquire the Issues of Sharia (Mohammad Reza Hosseini Jalali: Translator). Iran, Qom: Aal al-Bayt Foundation for the Revival of Heritage. (In Persian).
  16. Hakim, M.,(bita).Nahj al-Fiqha. Iran, Tehran: 12 Bahman. (In Persian).
  17. Hali, H.,(bita).Jurisprudential Research (Heli) (Ezzeddin Bahrul Uloom: Translator). Syria, Damascus: Al-Manar. (In Persian).
  18. Heli, H., (bita).Memoirs of the Jurists. Iran, Qom: Ahl al-Bayt Foundation for the Revival of Heritage. (In Persian).
  19. Hassanzadeh, A;Mojtahid, A;Baghdadi, P;& Taghizadeh Hesari, F., (2014).Money and Modern Banking. Iran, Tehran: Jangal. (In Persian).
  20. Heli, H, I, A;& Heli, H, I, Y., (bita). Commentary for Learners in the Rules of Religion (Hossein Dargahi and Mohammad Hadi Yousefi Gharavi: Translators). Iran, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance. (In Persian).
  21. Hosseini Haeri, K., (2002). Contract Jurisprudence. Lebanon, Beirut: Islamic Thought Forum. (In Persian).
  22. Hosseini Ameli, M, J, I, M; & Hali, H, I, Y., (bita). Miftah al-Karamah in the Explanation of the Rules of the Religion (T. al-Qadimah). Lebanon, Beirut: Dar Ehiya al-Trath al-Arabi. (In Persian).
  23. Ibn Zahra, H, I, A., (1996). Ghaniyyah al-Nuz’u’ ila’l-Imli al-Usul wa al-Fur’ (Ebrahim Bahadori: Translators). Iran, Tehran: Imam Sadiq University. (In Persian).
  24. Ibn Saeed, Y, I, A., (1984). Al-Jami’ al-Shara’a’ (Ja’far Sobhani Tabrizi and Ja’far Sobhani Tabrizi: Translators). Iran, Qom: Sayyid al-Shohada’a (a.s.) Institute. (In Persian).
  25. Ingham, G., (2020).The Nature of Money (Aslan Qodjani, Hossein Daroudian and Ali Nasiri-Aghdam: Translators). Iran, Tehran: Imam Sadiq University. (In Persian).
  26. Kamijani, A;Abrishmi, H;& Rouhani, S, A., (2018).The Nature of Banks and the Process of Bank Money Creation;Criticism of Common Views and Implications.Economic Jostarha, 29(15), 9-38. (In Persian).
  27. Khoei, S, A., (1997).Encyclopaedia of Imam al-Khoei. Iran, Tehran: Imam Al-Khoei Works Revival Foundation. (In Persian).
  28. Khoshnaqsh, H., (1400).Money Creation from the Imamiyyah Perspective and with a Look at the Laws of the Subject. Jurisprudential and Fundamental Researches, 22(7), 61-96. (In Persian).
  29. Khoei, S, A.,(bita).Misbah al-Fiqh. Iran, Tehran: Publications of Maktaba al-Dawri. (In Persian).
  30. Samsami, H; & Kianpour, Fereshteh (2015). Investigating the Possibility of Money Creation by the Banking System in the Islamic Financial System. Marifat Eqtasad Islamic, 1(1), 109-130. (In Persian).
  31. Sanhouri, A., (2012).Sources of Truth in Islamic Jurisprudence. Iran, Tehran: Khorsandi. (In Persian).
  32. Shabir Zanjani, M., (2015).Mudaraba on Profit and Religion. ir/c6vch4 (In Persian).
  33. Shahid Aval, M, I, M., (1989).Al-Rawda al-Bahiya in Sharh al-Lama' al-Damashkiyyah (10 volumes). (Zain al-Din bin Ali Shahid Thani and Mohammad Kalantar: Correctors). Iraq, Najaf: Al-Najaf Religious University. (In Persian).
  34. Shahid Sani, Z, I, A., (2001).The Footnotes of the Laws of Islam.Qom, Iran: Bostan Kitab. (In Persian).
  35. Shahid Sani, Z, I, A., (1992).Paths of Understanding to the Revision of Islamic Laws.Iran, Qom: Al-Ma'arif al-Islamiyya. (In Persian).
  36. Sahebjavaher, M, H, I, B., (bita).JavaheroAlkalam (Ebrahim Mianji, Corrector, Mahmoud Quchani, Ali Akhundi, Abbas Quchani and Reza Ostadi: Researchers). Lebanon, Beirut: Dar Ehiya al-Trath al-Arabi. (In Persian).
  37. Tareehi, F, I, M., (1936).Majma’ al-Bahrain. Iran, Tehran: Mortazavi. (In Persian).
  38. Tousi, M, I, H., (Beta). Al-Nahiya in the Single Jurisprudence and al-fatawi. Syria, Damascus: Arab Library. (In Persian).
  39. Tusi, A, M, I, H., (1986).Al-Mabusut in Imami Jurisprudence. Lebanon, Beirut: Al-Mortazawi Library for Revival of Al-Jaafari Antiquities. (In Persian).
  40. ‏‫Makarem Shirazi, N., (2015). Legal Representation in Mudaraba. ir/rjllfc (In Persian).
  41. Mohaghegh Hali, J, I, H., (1987).The Laws of Islam in Matters of Halal and Haram(Mohammed Ali Bakal, Researcher).Iran, Tehran: Ismailian. (In Persian).
  42. Mohagheghian, M; Mahdavi, S, M, H; & Tavakoli, A, R., (2022). A Reflection on the Jurisprudential Ruling on the Creation of Money. Teachings of Civil Jurisprudence, 26(14), 197-218. (In Persian).
  43. Mousavi Ardabili, A;& Yazdi, M, K, I, A., (1379). Jurisprudence Iran, Qom: Al-Nashar Publishing House. (In Persian).
  44. Mousavi Sabzevari, A;& Yazdi, M, K, I, A., (1992).The Refinement of the Laws in the Explanation of Halal and Haram. Iran: Qom: Al-Dhahab. (In Persian).
  45. Zuhaili, W., (2010). Encyclopedia of Islamic Jurisprudence and Contemporary Cases. Iran, Qom: Dar al-Fikr. (In Persian).
  46. Yazdi, M, K, I, A., (bita). Al-Urwa Al-Wathqi. Iran, Qom: Institute for the Compilation and Publication of the Works of Imam Khomeini. (In Persian).
دوره 13، شماره 3 - شماره پیاپی 29
اردیبهشت 1403
صفحه 479-512
  • تاریخ دریافت: 30 خرداد 1403
  • تاریخ بازنگری: 18 مهر 1403
  • تاریخ پذیرش: 22 مهر 1403