نشریه علمی «تحقیقات مالی اسلامی»

بررسی ضابطه غرر در معاملات جدید

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری مدیریت مالی، دانشگاه امام‌صادق علیه‌السلام

2 استاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

شریعت اسلام به منظور استحکام و اتقان معاملات و مقابله با لرزان بودن یک معامله و جلوگیری از وقوع ضرر و نزاع در معاملات، قاعده‌ای تحت عنوان قاعده نفی غرر وضع کرده است تا هر فرد تاجر یا سرمایه‌گذار، هنگام ورود به معامله، از اطمینان نسبی برخوردار باشد. بررسی کتب فقهی نشان می‌دهد که در خصوص معیار و ضابطه معامله غرری، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. با توجه به اینکه بازارهای مالی، با عدم اطمینان و مخاطرات رو به رشدی مواجه هستند، دستیابی به یک معیار روشن از معاملات غرری، موجب جلوگیری از ورود افراد در معاملاتی خواهد شد که ریسک آنها غیر قابل پذیرش است و جز معاملات باطل محسوب می‌گردند. مفهوم غرر یکی از مفاهیم پرچالش در فقه می‌باشد که تعاریف متعدد و ضابطه‌های مختلفی، از نظر فقها، برای آن ارائه شده است. برخی از فقهاء، جهالت در یک قرارداد را در نظر گرفته‌اند و برخی دیگر جهالت منتهی به خطر را معرفی کرده‌اند. ملاک و ضابطه غرر در معاملات جدید سوالی است که پژوهش پیش رو به دنبال پاسخ به آن است. این تحقیق با استفاده از یک روش توصیفی- تحلیلی ضمن بیان معانی لغوی و اصطلاحی غرر در معاملات، به تبیین ضابطه غرر در معاملات جدید، پرداخته و با دسته‌بندی نظرات فقهاء، غرر را از نظر لغوی و اصطلاحی تبیین نموده است و در نهایت با طرح یک مصاحبه از فقهای معاصر، ملاک غرر در معاملات جدید را مورد بحث و بررسی قرار داده است. این پژوهش به دنبال ارائه یک معیار روشن برای تمیز غرر در معاملات جدید از معاملات با ریسک و مخاطره فراوان است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Evaluation of Gharar Criteria in New Transactions

نویسندگان [English]

  • Mohammad Alizadeh Asl 1
  • Sayyed Abbas Mousavian 2

1 PhD in Financial Management, Imam Sadiq University

2 Professor of the Institute of Islamic Culture and Thought

چکیده [English]

Islamic Sharia has established a rule named "gharar" in order to back up and guarantee transactions and prevent loss or conflicts among those involved. This rule helps each trader or investor feel secure when entering into the transaction. The survey of religious books shows that there are different views about gharar criteria.  Since financial markets face growing risks and uncertainty, providing clear criteria for gharar can prevent people from entering into transactions with unacceptable risks or the ones considered to be void. The concept of gharar is a challenging one due to its various definitions and criteria presented by jurists. Some of these have pointed out ignorance in a contract and others have focused on the ignorance which leads to danger or risk. This study used descriptive and analytical methods to offer both the literal and technical definition of gharar together with its criteria in new transactions. It has also categorized the opinions of jurists and planned an interview with contemporary jurisprudents. The aim is to provide a clear benchmark for distinguishing between gharar in new transactions and those with high risks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gharar
  • Ambiguity
  • Ignorance
  • Unreliability
  • Risk
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صار، چاپ سوم، جلد 5.
الخوری الشرتونی، سعید (1403ق)، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، مؤسسه النصر، بی‌تا، جلد دوم.
اصفهانى، محمدحسین (1409ق)، الإجارة، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، در یک جلد، چاپ دوم.
الموسوعه الفقهیه (دائره المعارف فقهی) (1414ق)،‌ کویت: وزاره الاوقاف و الشئون الاسلامیه، جلد 9.
ایروانى، على بن عبدالحسین نجفى (1406ق)، حاشیة المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 2 جلد، چاپ اول.
بازرگان، عباس، زهره سرمد، و الهه حجازی (1385)، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: مؤسسه انتشارات آگاه، چاپ سیزدهم.
تسخیری، محمدعلی (1392)، «دلیل نفی غرر و میزان اثرگذاری آن بر معاملات»، فقه مقارن، شماره 1.
جوهری، اسماعیل (1407ق)، صحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، جلد دوم.
جوادی آملی، عبدالله (1391-1392)، «تقریرات درس خارج فقه»، برگرفته از کتابخانه مدرسه فقاهت.
حر عاملی (1406ق)، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول. 
حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1413ق)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 9 جلد، چاپ دوم.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1414ق)، تذکرة الفقهاء (ط - الحدیثة)، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، 14 جلد، چاپ اول. 
حلّی (محقق)، نجم الدین جعفر بن حسن (1408ق)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 4 جلدی، چاپ دوم.
خلیلی‌عراقی، منصور، الهام نوبهار، و آمنه قائمی دیزجی (1392)، «کاربردی از نظریه بازی‌ها در اقتصاد اسلامی»، پژوهش‌های اقتصادی، شماره 51.
دزفولى، مرتضى بن محمد امین انصارى (1415ق)، «کتاب المکاسب (للشیخ الأنصاری، ط - الحدیثة)، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 6 جلد، چاپ اول.
دهخدا، علی‌اکبر (1325)، فرهنگ دهخدا، تهران: چاپخانه مجلس، 47 جلدی، جلد 31.
راغب اصفهانی، حسین (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت و سوریه: دارالعلم، دارالشامیه، چاپ اول.
زبیدی، محمدمرتضی (1306)، شرح تاج العروس من جواهر القاموس، مصر، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول، جلد 2.
سبحانی، جعفر (1388)، «تقریرات درس خارج فقه»، برگرفته از کتابخانه مدرسه فقاهت.
شهید اول، محمد بن مکى عاملی (1400ق)، القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشى مفید، 2 جلد، چاپ اول.
شهید اول، محمد بن مکی عاملی، (1414ق)، غایه المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
طالب احمدی، حبیب (1380)، «تأثیر غرر در معاملات»، علوم اجتماعی و انسانی، دوره هفدهم، شماره اول.
طباطبایی، محمدحسین (1364)، تفسیر المیزان، قم، مؤسسه اسماعیلیان، جلد چهارم.
طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن (1387ق)، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم.
طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 6 جلد، چاپ اول.
عاملى، کرکى، محقق ثانى، على بن حسین (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، 13 جلد، چاپ دوم.
عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 15 جلد، چاپ اول.
عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على (1414ق)، حاشیة الإرشاد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، 4 جلد، چاپ اول.
عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على (1422ق)، حاشیة المختصر النافع، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، در یک جلد، چاپ اول.
علیدوست، ابوالقاسم (1382)، قاعده نفی غرر در معاملات، اقتصاد اسلامی، شماره 9.
عمید، حسن (1356)، فرهنگ فارسی عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پانزدهم.
مصطفوی، حسن (1402ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز الکتاب للترجمه و النشر، چاپ اول، جلد هفتم.
موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1421ق)، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس‌سره)، 5 جلدی، چاپ اول.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق)، کتاب العین، قم، منشورات الهجره، چاپ دوم، جلد 4.
قمی، صدوق، محمدبن علی بن بابویه (1403ق)، معانی الاخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
مراغى، سید میر عبد الفتاح بن على حسینى (1417ق)، العناوین الفقهیة، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 2 جلد، چاپ اول.
مغربى، ابو حنیفه، نعمان بن محمد تمیمى (1385ق)، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضاء و الاحکام، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام،2 جلد، چاپ دوم.
مغنیه، محمدجواد (1421ق)، فقه الامام الصادق(ع)، قم: مؤسسه انصاریان، 6 جلدی، چاپ دوم.
معین، محمد (1360)، فرهنگ فارسی معین، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، جلد 2.
مسجد سرایی، حمید (1392)، «تحلیل فقهی- حقوقی مبنای غرر در بیمه»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره 33.
موسویان، سیدعباس و حسن بهاری قراملکی (1392)، مبانی فقهی ابزارهای مالی اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
موسوی‌بجنوردی، سیدمحمد و محمدرضا شیرازی (1378)، «ابهام و لزوم رفع آن از مورد معامله»، فقه و مبانی حقوق، شماره 13.
نائینى، میرزا و محمدحسین غروى (1413ق)، المکاسب و البیع (للمیرزا النائینی)، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، جلد 2، چاپ اول.
نجفى، کاشف الغطاء، محمدحسین (1359ق)، تحریرالمجله، نجف: المکتبة المرتضویه، 5 جلد، چاپ اول.
نجفى، صاحب الجواهر، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت،: دار إحیاء التراث العربی، 43 جلد، چاپ هفتم.
نراقى، ملا احمد بن محمدمهدى (1417ق)، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، در یک جلد، چاپ اول.
نراقى، ملا محمد بن احمد (1422ق)، مشارق الأحکام، قم، کنگره نراقیین (ملا مهدى و ملا احمد)، چاپ دوم.
نوری محدث، میرزاحسین (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت علیه‌السلام، چاپ اول.
نظرپور، محمدتقی، محمدرضا یوسفی شیخ‌رباط، و میمنت ابراهیمی (1390)، «بررسی شاخص‌های ممنوعیت غرر در عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران، مطالعه موردی: بانک تجارت مشهد»، اقتصاد اسلامی، شماره 43.
نوری، سیدمسعود (1379)، «بیع با ثمن شناور از دیدگاه فقه»، نامه مفید، شماره 22.
Al-Suwailim, sami, (2000), "Towards an Objective Measure of  Gharar in Exchange", Islamic Economic Studies, Vol 7, No 1&2, pp. 61-102 .
Al-Gamal, M. (2001), "An Economic Explication of the Prohibition of Gharar in Classical Islamic Jurisprudence", International Conference on Islamic Economics.
Badawi, Z, (1998), "The question of Risk", Islamic Banker, No 32, pp. 16-17 .
Chapra, M. Umer, (2008), "The global Financial Crisis: Can Islamic Finance Help Minimize the Severity and Frequency of Such a Crisis in the Future", Forum on the Global Financial Crisis, Islamic Development Bank.
Al-saati, Abdul-Rahim, (2003), "The permissible Gharar (Risk) in Classical Jurisprudence", Islamic Econ, Vol 16, No 2, pp. 3-19.
Vogel, F. and Hayes (1998), "Islamic Law and Finance: Religion, Risk and Return", Kluwer Law International.
نشریه علمی «تحقیقات مالی اسلامی»
دوره 5، شماره 1 - شماره پیاپی 9
آبان 1394
صفحه 5-36
  • تاریخ دریافت: 17 مهر 1394
  • تاریخ بازنگری: 18 مهر 1394
  • تاریخ پذیرش: 11 اسفند 1394