نشریه علمی «تحقیقات مالی اسلامی»

بررسی فقهی - اقتصادی درآمدزایی ناشی از تحمل ریسک؛ مطالعه موردی قرارداد آتی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی (حقوق مالی اسلامی)

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده مدیریت و و برنامه‌ریزی، مرکز علم و فناوری اقتصاد مقاومتی، دانشگاه جامع امام حسین علیه‌السلام، تهران، ایران

2 استادیار، گروه حقوق، دانشگاه رجا، قزوین، ایران

چکیده

شناسایی زیربناهای اساسی نظام‌های مالی و اقتصادی از گزاره‌ها و قوانین مربوط به معاملات به‌عنوان روبناهای قانونی و شرعی اسلام در حوزه اقتصاد اجتناب‌ناپذیر است. لذا در این مقاله به روش تحلیلی- توصیفی و نیز با استفاده از روش بازگشتی شهید صدر و استخراج و کشف زیربناها از روبناها عدم مشروعیت درآمد ناشی از تحمل ریسک به‌عنوان موضوع قرارداد مورد مداقّه قرار گرفت. بر اساس نتایج بررسی‌های صورت گرفته، بسیاری از دلایل و قواعد مذکور به‌صورت مستقل قابلیت استفاده در مسائل مستحدثه‌ای همچون قراردادهای با موضوع انتقال ریسک را ندارند، بلکه قواعد مذکور برای عقود و معاملاتی بوده که مستقلاً مورد امضای شارع مقدس قرارگرفته است و قواعد و مناط مذکور برای چنین قراردادهایی قابل تبیین است و نه موضوعاتی که دلیل مستقلی برای پذیرش آن‌ها وجود ندارد. در این مقاله به‌طور خاص ریسک مالی پویا موردبررسی و اثرات عدم مشروعیت درآمد حاصل از پذیرش ریسک منتقل‌شده به‌طرف دیگر به‌عنوان موضوع قرارداد (در قرارداد آتی به‌عنوان یک مطالعه موردی) موردبررسی قرار گرفت. به نظر می‌رسد صرفاً انتقال ریسک باهدف پوشش آن، ازلحاظ فقهی و حقوقی صورت مستقلی ندارد و در قالب مبطلات قراردادها از منظر شارع مقدس قابل صورت‌بندی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Economic and Jurisprudential Investigation of Income Generation as a Result of Risk Tolerance; Case Study of Futures Contracts

نویسندگان [English]

  • Mahdi Mohammadi 1
  • Mohammad Elahi 2

1 Assistant Professor, Management and Planning Faculty, Science and Technology Center of Resistance Economy, Imam Hossein University, Tehran, Iran

2 Assistant Professor, Department of Law, Raja University, Qazvin, Iran

چکیده [English]

Deriving the basic infrastructures of financial and economic systems from the transaction-based propositions and laws that constitute the legal and religious superstructures of Islam in the field of economics is inevitable. This article, therefore, adopts both an analytical-descriptive and Shahid Sadr’s return methods to discover and extract infrastructures from superstructures to examine the illegitimacy of income due to risk tolerance as the subject of the contract. The results show that many of the reasons and rules mentioned above cannot be used independently in emerging issues such as contracts with the subject of risk transfer, but these rules are for contracts and transactions that have been independently ratified by the holy Shari'a. The terms can be explained only for such contracts, not issues that leave no independent reason to be accepted. In this paper, dynamic financial risk was specifically examined and the effects of the illegitimacy of income obtained from accepting the risk transferred to the other party as the subject of the contract (in the future contract as a case study) were also studied. It seems that the mere transfer of risk for the purpose of covering it is not jurisprudentially and legally independent and can be formulated in the form of cancellation of contracts from the perspective of the Holy Shari'a. For example, a futures contract, due to its zero-sum game, is placed under gambling contracts which are void and the income obtained through risk bearing is void and illegal.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Risk Tolerance
  • Gambling
  • Futures Contract
  • Zero Sum Games
قرآن کریم.
بکتاش محمدکاظم (1391). مشروعیت درآمدزایی «ریسک و مخاطره» در بازارهای مالی از دیدگاه فقه امامیه. دوفصلنامه معرفت اقتصادی، 4(13)، 115-141.
بهرامی احمدی، حمید (۱۳۸۸). قواعد فقه (مختصر هفتادوهفت قاعده فقهی حقوقی با تطبیق بر قوانین (جلد اول). تهران: دانشگاه امام صادق علیه‌السلام.
تسخیری، محمدعلی (1392). دلیل نفی غرر و میزان اثرگذاری آن بر معاملات. دوفصلنامه فقه مقارن، 1(1)، 33-54.
حسین‌زاده، جواد (1391). بررسی حقوقی ساختار و اعتبار قرارداد آتی یکسان، فصلنامه حقوقی دادگستری، 20(80)، 169-195. DOI: 10.22106/jlj.2012.11042
خلیلی عراقی، منصور؛ نوبهار، الهام؛ و قائمی؛ آمنه (1392). کاربردی از نظریه بازی‌ها در اقتصاد اسلامی. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی، 13(51)، 87-108.
درخشان، مسعود (1383). مشتقات و مدیریت ریسک در بازارهای نفت (چاپ اول). تهران: موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی.
راعی، رضا؛ و تلنگی، احمد (1387). مدیریت سرمایه‌گذاری پیشرفته تهران (چاپ دوم). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت).
شعبانی، احمد؛ و بهاروندی، احمد (1389). قراردادهای آتی‌ها و اختیار معامله ارزی از دیدگاه فقهی و اقتصادی. دوفصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی. 3(5)،37-68.
صادقی شاهدانی، مهدی؛ و پاکذات، سیدمهدی (1397). بررسی شبهه قماری بودن در مورد معاملات مجموع صفر. دوفصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی، 11(21)، 69-88.
صدر، سیدمحمدباقر (1417ق). اقتصادنا، خراسان: مکتب الاعلام الاسلامی.
صدر، سیدمحمدباقر (1357). اقتصادما، بررسی‌هایی درباره مکتب اقتصادی اسلام (عبدالعلی اسپهبدی، مترجم) تهران: اسلامی.
طیبی، سید کمیل؛ خانی‌زاده امیری، مجتبی؛ و معینی، شهرام (1391). تحلیل نظری کسب‌وکار کارآفرینانه و غیرکارآفرینانه در اقتصاد اسلامی. فصلنامه توسعه کارآفرینی، 4(18)، 27-46. DOI: 10.22059/jed.2013.36244
عبدالله، عدنان؛ و عویضه، محمد (2010م). نظریه المخاطره فی الاقتصاد اسلامی، جده: المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
غفاری، هادی (1392). مشروعیت ریسک مالی از دیدگاه آموزه‌های اسلامی. دوفصلنامه پژوهش‌های مالیه اسلامی، 1(2)، 69-86.
قلعه‌چی، محمدرواس (1412ق). مباحث فی الاقتصاد الاسلامی من اصوله الفقهیه. بیروت: دارالنفائس للطباعۀ و النشر و التوزیع.
فطانت‌فرد، محمد (1376). ارزش زمانی پول از دیدگاه مدیریت مالی و فقه جعفری (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران.
محمدی، مهدی (1394). الگوی بهینه تکافل از منظر ذینفعان بر مبنای فقه امامیه (رساله دکتری). دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران.
مصباحی‌مقدم، غلامرضا؛ و رستم‌زاده گنجی، اسماعیل (1386). غرر در معاملات اختیارات بر روی سهما از دیدگاه فقه امامیه. فصلنامه جستارهای اقتصادی، 4(8)، 39-64.
مصباحی‌مقدم غلامرضا؛ و صفری، محمد (1388). بررسی درآمد حاصل از تحمل ریسک از دیدگاه آموزه‌های اسلامی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، 9(36)، 117-148.
مصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (جلد شش، چاپ اول). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مطهری، مرتضی (بی­تا). نظری به نظام اقتصادی اسلام. تهران: بنیاد علمی فرهنگی شهید مطهری.
موسوی خویی، سید ابوالقاسم (1409ق). مبانی العروة الوثقی (جلد اول، چاپ اول)، قم: منشورات مدرسه دارالعلم- لطفی.
موسوی خویی، سید ابوالقاسم (1412ق). مصباح الفقاهه فی المعملات (جلد پنج). بیروت: دارالهادی.
موسوی سید محمدصادق؛ و رئیسی، روح‌الله (1397). تحلیل فقهی و اخلاقی ریسک تجاری و مقایسه آن با غرر با تأکید بر قواعد عام درآمدزایی مخاطره. فصلنامه پژوهش‌های اخلاقی، 8(32)، 225-245
موسویان سید عباس؛ و علیزاده اصل، محمد (1394). بررسی رابطه ریسک و غرر در بازارهای مالی اسلامی. فصلنامه اقتصاد اسلامی، 15(59)، 65-94.
موسویان سید عباس؛ و علیزاده اصل، محمد (1394). بررسی ضابطه غرر در معاملات جدید. دوفصلنامه تحقیقات مالی اسلامی، 3(9)، 5-36. DOI: 10.30497/IFR.2015.1791
نجفی شیخ محمدحسن (1981م). جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام (جلد 43، چاپ 7). بیروت: دار احیا التراث العربی.
واعظ، محمد؛ و معینی، شهرام (1392). سفته‌بازی کوتاه‌مدت در بازارهای اقتصادی و مالی (بررسی فقهی- اقتصادی)، دوفصلنامه جستارهای اقتصادی،10(20)، 29-56.
یونس مصری، رفیق (1413ق). اصول الاقتصاد الاسلامی (چاپ دوم). دمشق، دارالعلم و بیروت: الدار الشّامیه.
The Holy Quran.
Abdullah, A; & Awaizah, M., (2010). The Theory of Risk in the Islamic Economy, Jeddah: Al-Mahad Al-Islami for Islamic Thought. (In Persian).
Abrol, P. N., & Sharma, S.D, (2003). Encyclopedic Dictionary of Financial Management, New Delhi: Anmol Publications PVT.LTD.
Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions (AAOIFI), (2017). Shari’ah Standards for Islamic Financial Institutions, Safar 1439 A.H. Manama, Kingdom of Bahrain.
Al-Suwailim; (2012). "Towards an Objective Measure of Gharar in Exchange"; Journal of Business and Management, Vol 2, No 1,.
Al-Yousef, Y. K. (2005). Speculative Capital: An Islamic View. In 6th International Conference on Islamic Economics and Finance, Jakarta. 21-24.
Bahrami Ahmadi, H., (2008). Rules of Jurisprudence (Abbreviated Seventy-Seven Rules of Legal Jurisprudence with Application to Laws (Volume 1). Tehran: Imam Sadiq University, Peace be Upon Him. (In Persian).
Bektash, M, K., (1391). Legitimacy of Generating Income "Risk and Danger" in Financial Markets from the Perspective of Imami Jurisprudence. Bi-Quarternal of Economic Knowledge, 4(13), 115-141. (In Persian).
Derakhshan, M. (2013). Derivatives and Risk Management in Oil Markets (First Edition). Tehran: Institute of International Energy Studies. (In Persian).
El-Gamal, M. (2001). An Economic Explication of the Prohibition of Gharar in Classical Islamic Jurisprudence. Islamic Economic Studies, 8(2).
Fatant Fard, M., (1376). The Time Value of Money from the Point of View of Financial Management and Jurisprudence of Jafari (Master's thesis). Imam Sadiq University, Tehran, Iran. (In Persian).
Ghaffari, H., (2012). Legitimacy of Financial Risk from the Perspective of Islamic Teachings. Islamic Finance Research Quarterly, 1(2), 69-86. (In Persian).
Hosseinzadeh, J., (1391). Legal Review of the Structure and Validity of the Same Futures Contract, Judiciary Legal Quarterly, 20(80), 169-195. (In Persian). DOI: 10.22106/jlj.2012.11042
Hull, J. C. (2003). Options Futures and other Derivatives. Pearson Education India.
Hudson, A. (2017). The law on financial derivatives (No. 6). Sweet and Maxwell Ltd..
Khalili Iraqi, M; Nobahar, E; & Ghaemi; A. (2012). An Application of Game Theory in Islamic Economics. Economic Research Quarterly, 13(51), 87-108. (In Persian).
Mesbahi Moghadam, G, R; & Rostamzadeh Ganji, I., (1386). Gharar in Transactions of Authority Over Shares from the Perspective of Imamiyyah Jurisprudence. Economic Inquiries Quarterly, 4(8), 39-64. (In Persian).
Mesbahi Moghadam G, R; & Safari, M. (2008). Investigating Income from risk Tolerance from the Perspective of Islamic Teachings, Islamic Economics Quarterly, 9(36), 117-148. (In Persian).
Mohammadi, M., (2014). The Optimal Model of Takaful from the Perspective of the Beneficiaries Based on Imami Jurisprudence (Doctoral Dissertation). Imam Sadiq University, Tehran, Iran. (In Persian).
Motahari, M., (Bita). A Comment on the Economic System of Islam. Tehran: Shahid Motahari Scientific and Cultural Foundation. (In Persian).
Mousavi Khoei, S, A., (1409 AH). The Basics of al-Arwa al-Waghti (Volume 1, 1st edition), Qom: Dar al-Alam-Lotfi school pamphlets. (In Persian).
Mousavi Khoei, S, A., (1412 AH). Misbah al-Faqaha fi al-Mamalat (volume five). Beirut: Dar al-Hadi. (In Persian).
Mousavi, S, M, S; & Raisi, R., (2017). Jurisprudential and Ethical Analysis of Business Risk and its Comparison with Gharr, Emphasizing the General Rules of Risk Income Generation. Ethical Research Quarterly, 8(32), 225-245. (In Persian).
Mousaviyan S, A; Alizadeh Asl, M,. (2014). Investigating the Relationship Between Risk and Profit in Islamic Financial Markets. Islamic Economics Quarterly, 15(59), 65-94. (In Persian).
Mousaviyan, S, A; Alizadeh Asl, M., (2014). Examining the Rule of Thumb in New Deals. Islamic Financial Research Quarterly, 3(9), 5-36. (In Persian).
Mustafavi, H., (1368). Research in the Words of the Holy Qur'an (volume six, First Edition). Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance. (In Persian).
Najafi, S M, H., (1981 AD). Jawaharlal Kalam in the Description of Sharia al-Islam (Vol. 43, 7th edition). Beirut: Dar Ihya al-Trath al-Arabi. (In Persian).
Qalachi, M, R., (1412 AH). Discussions in the Islamic Economy of Usula al-Fiqhiyyah. Beirut: Dar al-Nafais for Printing and Publishing. (In Persian).
Rai, R; & Telangi, A., (2007). Advanced Investment Management of Tehran (Second Edition). Tehran: Organization for Studying and Compiling Academic Books in Islamic and Human Sciences (Samt). (In Persian).
Rejda, G. E. (2011). Principles of Risk Management and Insurance. Pearson Education India.
Sadeghi Shahabi, M; & Pakzat, S, M., (2017). Investigating Suspected Gambling in Zero-Sum Transactions. Bi-Quarterly Journal of Islamic Economic Studies, 11(21), 69-88. (In Persian).
Sadr, S, M, B., (1417 AH). Khorasan, Khorasan: School of Islamic Studies. (In Persian).
Sadr, S, M, B., (1357). Our Sconomy, Studies about the Economic School of Islam (Abdul Ali Espahbadi, Translator) Tehran: Islamic. (In Persian).
Shabani, A; & Baharundi, A., (2009). Futures Contracts and Currency Options from a Jurisprudential and Economic Point of View. Bi Quarterly Journal of Islamic Economic Studies. 3(5), 37-68. (In Persian).
Taskhiri, M, A., (2012). The Reason for the Negation of Gharr and its Effect on Transactions. Two Quarterly Journal of Comparative Jurisprudence, 1(1), 33-54. (In Persian).
Tayibi, S, K; Khanizadeh Amiri, M; & Moini, S., (2011). Theoretical Analysis of Entrepreneurial and Non-Entrepreneurial Business in Islamic Economy. Entrepreneurship Development Quarterly, 4(18), 27-46. (In Persian). DOI: 10.22059/jed.2013.36244
Waez, M; & Moini, S., (2012). Short-term Speculation in Economic and Financial Markets (Jurisprudential- Economic Review), Bi-quarterly Journal of Economic Essays, 10(20), 29-56. (In Persian).
Vaughan, J.E. J., & Vaughan, M, T. (2014). Fundamentals of Risk and Insurance,11th Edition, John Wiley & Sons.
Yunus Masri, R., (1413 AH). Principles of Islamic Economics (Second Edition). Damascus, Dar al-Alam and Beirut: Al-Dar al-Shamiya. (In Persian).
نشریه علمی «تحقیقات مالی اسلامی»
دوره 11، شماره 2 - شماره پیاپی 22
اردیبهشت 1401
صفحه 659-698
  • تاریخ دریافت: 12 تیر 1400
  • تاریخ بازنگری: 16 اردیبهشت 1401
  • تاریخ پذیرش: 16 خرداد 1401